پروندههای اخیر شرطبندی غیرمجاز در فوتبال ایتالیا که نامهایی چون ساندرو تونالی، نیکولو فاگولی و نیکولو زانیولو را در مرکز توجه رسانهها و افکار عمومی قرار داده است؛ بار دیگر پرده از یکی از حساسترین نقاط ضعف نظام نظارتی ورزش حرفهای برداشت. مرزی شکننده میان وسوسه مالی و الزامات اخلاقی. این ماجراها نشان داد که حتی در کشوری با سابقه طولانی در قانونگذاری ورزشی و کیفری و با تجربه مواجهه با رسواییهای پیشین همچنان خطر لغزش و ورود به قلمرو ممنوعه شرطبندی، آن هم در بالاترین سطح فوتبال، وجود دارد. اهمیت این موضوع از چند جهت قابل تأمل است. نخست، از نظر جایگاه فوتبال در ایتالیا، این ورزش نه فقط یک سرگرمی یا فعالیت اقتصادی، بلکه پدیدهای اجتماعی فرهنگی است که بخش قابل توجهی از هویت جمعی ایتالیاییها را شکل میدهد. باشگاهها، بازیکنان و حتی مقامات ورزشی در ایتالیا، نمادهای افتخار ملی محسوب میشوند و هر خدشه به اعتبار آنان میتواند اعتماد عمومی را متزلزل سازد. دوم، فوتبال حرفهای ایتالیا یک صنعت چند میلیارد یورویی است که با حق پخش تلویزیونی، تبلیغات و اسپانسرینگ، هزاران شغل و دهها کسب وکار وابسته را تغذیه میکند. ورود پدیده شرطبندی غیرمجاز به این چرخه، نه تنها سلامت رقابت را تهدید میکند بلکه میتواند تأثیرات اقتصادی گستردهای داشته باشد؛ از کاهش جذابیت لیگ تا کاهش درآمد اسپانسره همگی میتوانند تحت تاثیر قرار گیرند.
از منظر حقوقی، بررسی این پروندهها اهمیت مضاعف پیدا میکند زیرا در تقاطع دو حوزه مجزا اما مرتبط قرار دارند. مسئولیت انضباطی در چارچوب فدراسیون فوتبال ایتالیا (FIGC) و مسئولیت کیفری طبق قانون کیفری و قوانین خاص ایتالیا در زمینه قمار و شرطبندی غیرمجاز. مسئولیت انضباطی، در کد عدالت ورزشی و به ویژه ماده ۲۴ آن، با هدف حفظ صداقت رقابتها و جلوگیری از تضاد منافع تعریف شده است. این مقررات بدون نیاز به اثبات جرم کیفری، صرفاً بر اساس نقض قواعد داخلی، قابلیت اجرا دارند. در مقابل، مسئولیت کیفری زمانی مطرح میشود که رفتار بازیکن یا هر ذی نفع ورزشی با ممنوعیتهای قانونی عام تطابق نداشته باشد و وصف مجرمانه پیدا کند؛ مانند استفاده از پلتفرمهای شرطبندی بدون مجوز، مشارکت در تبانی یا همکاری با شبکههای جنایت سازمانیافته از این نمونه هستند. پروندههای اخیر به خوبی نشان دادند که این دو حوزه مسئولیت نه تنها همپوشانی دارند؛ بلکه گاها به شکل موازی و همزمان فعال میشوند. ممکن است یک بازیکن در دادگاه ورزشی به محرومیت محکوم شود؛ در حالی که در دادگاه کیفری نیز تحت تعقیب قرار گیرد. همین همزمانی، چالشهایی در هماهنگی نهادهای ورزشی و قضایی ایجاد میکند و گاهی باعث پیچیدهتر شدن فرایند رسیدگی میشود.
پروندههای اخیر در فوتبال ایتالیا
پاییز سال ۲۰۲۳، فوتبال ایتالیا با بحرانی رو به رو شد که نه تنها نتیجه چند مسابقه یا آینده چند بازیکن، بلکه اعتبار و اعتماد عمومی به کل ساختار فوتبال حرفهای این کشور را تحت تأثیر قرار داد. در حالی که تیم ملی ایتالیا مشغول آمادهسازی برای رقابتهای حساس مقدماتی یورو بود؛ ناگهان خبرهایی از ورود پلیس و دادستانی به هتل محل اقامت ملیپوشان منتشر شد. در همان ساعات اولیه، نامهای بزرگی چون ساندرو تونالی، نیکولو فاگولی و نیکولو زانیولو در صدر تیترها قرار گرفتند. سه بازیکنی که هر یک در جایگاه خود نماد نسل جدید فوتبال ایتالیا به شمار میرفتند؛ حالا به اتهام مشارکت در شرطبندی غیرمجاز، در موقعیتی قرار گرفته بودند که علاوه بر آینده ورزشیشان و وجهه عمومیشان را بهشدت تهدید میکرد.
پرونده ساندرو تونالی به سرعت به شاخص ترین نمونه این بحران بدل شد. تونالی که تنها چند ماه پیش با قراردادی پر سر و صدا از آ.ث. میلان به نیوکاسل پیوسته بود؛ حال در مرکز اتهامی قرار داشت که ریشه آن نه در زمین فوتبال، بلکه در پلتفرمهای آنلاین شرطبندی بود. شواهدی که از طریق تحقیقات دیجیتال و بررسی تراکنشهای مالی به دست آمد نشان میداد او به طور مکرر در سایتهایی که فاقد مجوز قانونی از اداره قمار ایتالیا بودند، شرطبندی کرده است. آنچه این پرونده را سنگینتر کرد گزارشهایی بود مبنی بر این که برخی شرطبندیها مربوط به مسابقات تحت صلاحیت مستقیم FIGC بوده و حتی به طور محدود شامل بازیهایی شده است که تیم خود او نیز در آن حضور داشته است. چنین رفتاری، طبق ماده ۲۴ کد عدالت ورزشی FIGC، از سنگینترین اشکال تخلف محسوب میشود؛ زیرا حتی در نبود شواهدی از تبانی یا دستکاری نتیجه، تضاد منافع و آسیب به سلامت رقابت آشکار است. بازجویی تونالی پرده دیگری از ماجرا را نمایان کرد. او به صراحت از اعتیاد رفتاری به شرطبندی آنلاین سخن گفت و اعتراف کرد که این فعالیت به بخشی از روزمرگیاش بدل شده تا جایی که کنترل آن را از دست داده بود. این اعتراف، هرچند سنگینی تخلف را از منظر حقوقی کاهش نمیداد اما در بعد انضباطی امکان اعمال مجازات ترکیبی را فراهم کرد. در نهایت، با توافق میان دادستان ورزشی و وکلای مدافع، ساندرو تونالی به ده ماه محرومیت از کلیه رقابتها و هشت ماه الزام به شرکت در برنامههای آموزشی و درمانی محکوم شد. این تصمیم نه تنها بر مبنای مقررات FIGC اتخاذ شد؛ بلکه تلاشی برای پیوند زدن رویکرد مجازاتی با ملاحظات پیشگیرانه و بازپرورانه بود.
نیکولو فاگولی، دیگر ملیپوش جوان و هافبک یوونتوس، پروندهای مشابه اما با ابعادی سبکتر داشت. تحقیقات نشان داد او نیز از پلتفرمهای غیرمجاز استفاده کرده اما برخلاف تونالی، هیچ مدرکی از شرطبندی بر روی مسابقات تیم خود یا حتی مسابقات تحت صلاحیت FIGC به شکل مستقیم به دست نیامد. واکنش سریع فاگولی در همکاری با مقامات و پذیرش مسئولیت، باعث شد مسیر رسیدگی کوتاهتر شود و مجازات او به هفت ماه محرومیت و الزام به فعالیتهای آموزشی محدود گردد. این تفاوت نشان میدهد که در نظام انضباطی FIGC، رفتار پس از اتهام و سطح همکاری از عوامل مؤثر در تعیین مجازات هستند. اما پرونده زانیولو از نظر حقوقی تفاوت ماهوی با دو مورد دیگر داشت. او اتهام شرطبندی روی فوتبال را رد کرد و اعلام نمود که تنها در بازیهای کازینویی آنلاین، از جمله بازیهای اسلات، فعالیت داشته است. با این حال، اگر ثابت شود این بازیها از طریق پلتفرمهای فاقد مجوز انجام شدهاند؛ باز هم تخلف محسوب میشود؛ اما نه لزوماً در چارچوب ماده ۲۴ کد عدالت ورزشی FIGC، بلکه ذیل قوانین عمومی قمار در ایتالیا قرار میگیرند. این تمایز اهمیت زیادی دارد؛ زیرا در مورد تونالی و فاگولی، FIGC صلاحیت مستقیم برای اعمال محرومیت ورزشی داشت اما در مورد زانیولو، بخش مهمی از رسیدگی ممکن است در صلاحیت مراجع کیفری و اداری قرار گیرد.
چارچوب حقوقی و انضباطی FIGC در خصوص شرطبندی غیرمجاز
این سه پرونده، هرچند در جزئیات متفاوت، همگی بر مبنای چارچوب حقوقی واحدی ارزیابی میشوند که FIGC سالها است آن را برای حفاظت از سلامت رقابتها و اعتبار فوتبال ایتالیا بنا کرده است. ماده ۲۴ کد عدالت ورزشی، نقطه کانونی این نظام است و بر ممنوعیت مطلق شرطبندی توسط بازیکنان و سایر عوامل رسمی بر روی هرگونه مسابقه فوتبال یا فوتسال تحت نظارت FIGC، فیفا یا یوفا تأکید دارد. این ممنوعیت نه تنها شرطبندی مستقیم، بلکه هرگونه شرطبندی غیرمستقیم از طریق اشخاص ثالث را نیز در بر میگیرد. دلیل این سختگیری روشن است؛ حتی شائبه تعارض منافع میتواند اعتماد عمومی به نتایج را مخدوش کند.
اجرای این مقررات، فرآیندی چندمرحلهای دارد که با شروع تحقیقات دادستان ورزشی آغاز میشود. این مقام میتواند از گزارشهای پلیس، دادستانی یا حتی دادههای رسانهای معتبر استفاده کند. سپس، احضار فرد برای ارائه دفاع و بررسی مدارک انجام میشود. اگر شواهد کافی باشد پرونده به دادگاه انضباطی ارجاع میگردد. در این مرحله، امکان توافق بر سر مجازات وجود دارد که در صورت پذیرش تخلف و همکاری، منجر به کاهش محرومیت میشود. این چهارچوب، علاوه بر جنبههای انضباطی، به طور مستقیم با نظام کیفری ایتالیا نیز مرتبط است. در مواردی که شرطبندی در بسترهای غیرمجاز انجام شده یا شائبه ارتباط با شبکههای جنایی و تبانی ورزشی وجود داشته باشد؛ دادستانی عمومی نیز وارد عمل میشود. در واقع، خط تماس میان صلاحیت انضباطی FIGC و صلاحیت کیفری مراجع قضایی همان جایی است که پروندههایی مانند تونالی و فاگولی میتوانند به دو مسیر موازی کشیده شوند؛ یکی در دادگاه ورزشی و دیگری در دادگاه کیفری. این پیوند میان پروندههای اخیر و چارچوب قانونی FIGC، تصویری پیچیده و چندلایه از چالش شرطبندی غیرمجاز در فوتبال ایتالیا ترسیم میکند. چالشی که نه تنها با محرومیت و جریمه مالی قابل مهار نیست بلکه نیازمند هماهنگی نهادی میان فدراسیون، مراجع قضایی، پلیس و نهادهای نظارتی مالی است. پروندههای اخیر نشان دادهاند که حتی در عصری که فناوریهای رصد و کنترل پیشرفتهتر از همیشه هستند؛ جذابیت و دسترسی آسان به شرطبندی آنلاین همچنان میتواند حرفه بازیکنان طراز اول را به مخاطره بیندازد و ساختارهای حقوقی را با آزمونی جدی مواجه کند.
چارچوب کیفری ایتالیا در خصوص قمار و شرطبندی غیرمجاز
نظام کیفری ایتالیا برای مقابله با قمار و شرطبندی غیرمجاز، به ویژه هنگامی که این فعالیتها در حوزه ورزش رخ میدهند؛ ترکیبی از مقررات خاص و عمومی را به کار گرفته است. مبنای اصلی این چارچوب در قانون کیفری و مجموعهای از قوانین ویژه همچون (TULPS) و مقررات اداره دولتی قمار و بازیها قرار دارد. این قوانین به گونهای طراحی شدهاند که نه تنها از نظر اقتصادی و مالی، بلکه از جنبههای اخلاقی، ورزشی و نظم عمومی نیز بتوانند مداخله کنند.
در سطح عمومی قانون کیفری ایتالیا به قمار غیرمجاز میپردازد. برگزاری یا سازماندهی بازیهای قماری که فاقد مجوز دولتی باشند را جرم میداند و برای آن مجازات حبس تا سه ماه یا جریمه نقدی پیشبینی میکند. همچنین به افرادی که محلی را برای انجام چنین بازیهایی در اختیار دیگران قرار میدهند میپردازد و حتی امکان توقیف محل را نیز پیشبینی کرده است. بخشی دیگر نیز ناظر بر مجازات افرادی است که در چنین بازیهایی شرکت میکنند اگرچه مجازات شرکتکنندگان به مراتب سبکتر از سازماندهندگان است. این مباحث، گرچه از نظر تاریخی بیشتر به قمارخانهها و محافل فیزیکی توجه داشتند اما با تحول فناوری و گسترش اینترنت، با تفسیر موسع شامل بسترهای دیجیتال نیز شدهاند.
از سوی دیگر، نظام نظارت بر قمار در ایتالیا به شدت متمرکز و تحت کنترل دولت است. اداره ADM تنها مرجع صلاحیتدار برای اعطای مجوز به اپراتورهای شرطبندی و بازیهای آنلاین است. فعالیت بدون مجوز ADM نه تنها تخلف اداری، بلکه در موارد خاص جرم کیفری محسوب میشود. اینجا است که بخش مهمی از پروندههای اخیر بازیکنان سریآ، از جمله تونالی و فاگولی، اهمیت پیدا میکند. استفاده از پلتفرمهای فاقد مجوز، حتی اگر شرطبندی بر روی مسابقات فوتبال انجام نشده باشد میتواند منجر به تعقیب کیفری شود. پیوند میان این چارچوب عمومی و حوزه خاص ورزش، در قانون ۴۰۱/۱۹۸۹ برجستهتر میشود. این قانون به «کلاهبرداری ورزشی» و «شرطبندی غیرقانونی در حوزه ورزش» اختصاص دارد. ماده ۱ این قانون، هرگونه اقدام برای تأثیرگذاری غیرقانونی بر نتیجه یک مسابقه ورزشی را جرمانگاری میکند و برای آن مجازات حبس یک تا سه سال و جریمه نقدی پیشبینی میکند. ماده ۴ نیز به شرطبندی غیرقانونی بر روی مسابقات ورزشی میپردازد و دامنه وسیعی از رفتارها را پوشش میدهد. در صورتی که شرطبندی به مسابقات تحت صلاحیت فدراسیونها یا لیگهای ورزشی مربوط باشد، مجازاتها شدیدتر میشوند. این قوانین زمانی اهمیت بیشتری مییابند که به روند تحقیقات در پروندههای اخیر نگاه کنیم. مداخله پلیس و دادستانی در ماجرای تونالی و فاگولی، نه به دلیل صرف تخلف انضباطی، بلکه به علت شائبه ارتباط با شبکههای سازمانیافته شرطبندی بود. در ایتالیا، شبکههای شرطبندی غیرقانونی گاه با گروههای مافیایی ارتباط مستقیم دارند و این به ویژه زمانی که پای گردش مالی گسترده و فرار از نظارت مالیاتی در میان باشد شدید تر میشود.
یکی از ویژگیهای مهم حقوق کیفری ایتالیا در این زمینه، رویکرد «جرمشناسی پیشگیرانه» است. مقامات قضایی و پلیس نه تنها پس از وقوع تخلف، بلکه با هدف جلوگیری از تبانی یا نفوذ شبکههای غیرقانونی، مداخلات زودهنگام انجام میدهند. این مداخلات میتواند شامل مسدود کردن پلتفرمها، ضبط داراییها یا حتی ممنوعیت موقت فعالیت بازیکنان یا مدیران مشکوک باشد، پیش از آنکه حکم قطعی صادر شود. نکته قابل توجه دیگر، جایگاه عنصر روانی جرم در این حوزه است. در پروندههایی مانند تونالی، که متهم اعتیاد به شرطبندی را مطرح میکند؛ دادگاه کیفری ممکن است این موضوع را در تعیین شدت مجازات مد نظر قرار دهد اما برخلاف نظام انضباطی FIGC که رویکرد بازپرورانه دارد؛ حقوق کیفری بیشتر بر عنصر بازدارندگی و تنبیه متمرکز است. با این حال، وجود برنامههای درمانی اجباری به عنوان بخشی از حکم، در سالهای اخیر رو به افزایش بوده است. در مجموع، چارچوب کیفری ایتالیا برای قمار و شرطبندی غیرمجاز یک شبکه پیچیده از قوانین عمومی، مقررات خاص و اقدامات پیشگیرانه است که به ویژه در حوزه ورزش، نیازمند هماهنگی نهادی گسترده است. این ساختار نه تنها به مجازات مرتکبان میپردازد بلکه با هدف حفاظت از یک دارایی عمومی یعنی اعتماد مردم به پاکی رقابتهای ورزشی طراحی شده است. در این میان، پروندههای اخیر نه یک استثناء، بلکه نشانهای از فشار مداوم شبکههای غیرقانونی بر دنیای حرفهای فوتبال و ضرورت هوشیاری مداوم مراجع قانونی و ورزشی هستند.
مرز میان مسئولیت انضباطی و کیفری
پروندههای شرطبندی غیرمجاز در فوتبال ایتالیا در نقطهای حساس میان دو نظام متفاوت یعنی نظام انضباطی فدراسیون فوتبال و نظام کیفری کشور قرار میگیرند. این دو مسیر اگرچه ممکن است هم زمان فعال شوند اما ماهیت، هدف و معیارهای اثبات آنها کاملاً متفاوت است.
در بعد انضباطی، ماده ۲۴ کد عدالت ورزشی FIGC هرگونه شرطبندی از سوی بازیکنان، مربیان و عوامل رسمی بر روی مسابقات فوتبال را حتی اگر به تیم خودشان مربوط نباشد، ممنوع میکند. این ممنوعیت با هدف حفاظت از سلامت رقابتها و پیشگیری از تعارض منافع اعمال میشود و در این حوزه، مسئولیت معمولاً بدون نیاز به اثبات قصد سوء برقرار است. بنابراین، حتی شرطبندی تفریحی یا روی مسابقات بیارتباط با تیم بازیکن هم میتواند منجر به محرومیت و جریمه شود. اما زمانی که پای عناصر مجرمانه به میان میآید مانند استفاده از سامانههای فاقد مجوز قانونی، تبانی برای تغییر نتیجه یا ارتباط با شبکههای شرطبندی غیرقانونی، پرونده از سطح انضباطی فراتر میرود و وارد حوزه حقوق کیفری میشود. در این مرحله، مراجع قضایی بر اساس قانون کیفری و مقررات ویژه شرطبندی (مانند قانون ۴۰۱/۱۹۸۹) رسیدگی میکنند. نتیجه رسیدگی کیفری ممکن است متفاوت از تصمیم انضباطی باشد، زیرا اهداف و بار اثبات دو نظام متفاوتاند.
این تمایز به معنای نقض اصل «یک جرم، یک مجازات» نیست؛ چرا که مجازاتهای انضباطی ماهیت قراردادی و سازمانی دارند و در کنار پیگرد کیفری قابل اعمال هستند. نمونه پرونده تونالی نشان داد که بازیکن میتواند همزمان محرومیت ورزشی بگیرد و همچنان تحت تحقیق قضایی باقی بماند؛ بدون آنکه این دو روند یکدیگر را منتفی کنند. در عمل، تعیین مرز میان این دو مسئولیت به شدت و ماهیت رفتار وابسته است. تخلف صرفاً انضباطی معمولاً در چارچوب فدراسیون حل میشود اما اگر ابعاد مجرمانه پیدا کند، نظام کیفری نیز مداخله خواهد کرد.
نقش نهادهای تحقیق و پیامدهای اجتماعی فرهنگی پروندهها
پروندههای شرطبندی غیرمجاز در فوتبال ایتالیا، به ویژه آنهایی که پای بازیکنان ملی و ستارههای سریآ در میان است؛ نه تنها موضوعی ورزشی یا حقوقی، بلکه پدیدهای چند بعدی هستند که از مرحله کشف و تحقیق تا پیامدهای اجتماعی و فرهنگی را دربر میگیرند. در این میان، نقش نهادهای تحقیق و واکنش جامعه دو وجه مکمل یکدیگرند.
در سطح حقوقی، تحقیقات معمولاً با ورود پلیس و دادستانی آغاز میشود. همانطور که پیش از این نیز بیان شد پلیس با ردیابی تراکنشهای مالی آنلاین و فعالیت در پلتفرمهای شرطبندی، بعد فنی و سایبری پرونده را بررسی میکند. همزمان، در مواردی که احتمال دخالت شبکههای سازمانیافته وجود دارد؛ دادستانی مسئولیت نظارت و مداخله را بر عهده میگیرد. این همکاری بهویژه در ایتالیا که مافیا سابقه طولانی در نفوذ به بخشهای اقتصادی و ورزشی دارد اهمیت مضاعف پیدا میکند. در کنار آن، دادستانی ورزشی FIGC نیز تحقیقات داخلی خود را انجام میدهد اما معمولاً نتایج بهدستآمده میان دو نهاد بهاشتراک گذاشته میشود تا از تکرار بیهوده مراحل جلوگیری شود. با این حال، پروندههای شرطبندی تنها در اتاقهای بازجویی یا جلسات دادرسی باقی نمیمانند؛ انعکاس رسانهای آنها فضای عمومی را بهشدت تحت تأثیر قرار میدهد. فوتبال در ایتالیا نه تنها یک ورزش، بلکه بخش مهمی از هویت ملی است. بنابراین، افشای نام بازیکنان مشهور در این پروندهها بهسرعت به موضوعی ملی تبدیل میشود که احساسات هواداران، اعتماد عمومی به پاکی رقابتها و حتی تصویر بینالمللی فوتبال ایتالیا را تحتالشعاع قرار میدهد. رسانهها، با بازتاب مداوم جزئیات و گاه گمانه زنیهای غیررسمی، به تشدید این فشار اجتماعی کمک میکنند.
از منظر فرهنگی، چنین پروندههایی نوعی شکاف میان انتظارات عمومی و واقعیت حرفهای ورزش ایجاد میکنند. بسیاری از هواداران، بازیکنان تیم ملی را الگوهایی اخلاقی میدانند؛ در نتیجه، ورود آنها به فعالیتهای شرطبندی، حتی اگر صرفاً جنبه تفریحی داشته باشد نوعی خیانت به این اعتماد تلقی میشود. این احساس خیانت نه تنها وجهه بازیکنان، بلکه اعتبار باشگاهها، لیگ و حتی فدراسیون را نیز مخدوش میکند. در چنین فضایی، فشار برای اعمال مجازاتهای سنگین، چه در بعد انضباطی و چه در بعد کیفری، افزایش مییابد و گاه موجب میشود که روند قضایی تحت تأثیر انتظارات افکار عمومی قرار گیرد. در نهایت، تعامل میان نهادهای تحقیق و بازتاب اجتماعی پروندهها چرخهای را شکل میدهد که میتواند به شفافسازی و پاکسازی فوتبال کمک کند و اگر مدیریت نشود، باعث تخریب بیرویه چهرهها و بیاعتمادی عمومی شود. چالش اصلی، یافتن نقطه تعادل میان این دو نتیجه است؛ تعادلی که هم از حاکمیت قانون و مقررات ورزشی حمایت کند و هم حساسیتهای اجتماعی و فرهنگی فوتبال ایتالیا را در نظر بگیرد
نویسنده: امیر عباس شریفی ملایر